मरावे, परी अवयवदानारूपी उरावे. ऍड. रोहित एरंडे. ©

मरावे, परी अवयवदानारूपी उरावे. 

ऍड. रोहित एरंडे.©

१३ ऑगस्ट हा जागतिक अवयवदान दिवस म्हणून साजरा केला जातो, तर २७ नोव्हेंबर हा दिवस भारतीय अवयवदान दिवस म्हणून साजरा केला जातो, त्या निमित्ताने....

मानव वंशावर वैद्यक शास्त्राचे अनंत उपकार आहेत. "मला कुठल्याही संतापेक्षा भूलशास्त्राचा  शोध लावून वैद्यकीय शस्त्रक्रिया वेदानाहीन करणारा संशोधक अधिक मोठा वाटतो".हे पु. ल. देशपांडे ह्यांचे विधान म्हणूनच पटते. असाच एक महत्वाचा शोध आहे तो म्हणजे अवयवदान शास्त्र. अवयवदान ह्या वरदानामुळे अनेक लोकांचे जीवन सुसह्य तर झालेले आपण बघतो. दरवर्षी १३ ऑगस्टला अवयवदान दिवस साजरा केला जातो. ह्या महत्वाच्या विषया संदर्भातील  कायदेशीर बाबींबाबत थोडक्यात  माहिती आपण घेऊ. 

असे  वाचनात आले कि दरवर्षी सुमारे ५ लाख लोक अवयव दान  न मिळाल्यामुळे तर सुमारे  २ लाख लोक लिव्हरच्या आजारामुळे मरतात , तर सुमारे १,५०,००० लोक किडनी ट्रांसप्लांट साठी प्रतीक्षेत असतात आणि या उलट केवळ ५००० व्यक्तींनाच अवयवदानाचा लाभ होतो, एवढे व्यस्त प्रमाण मागणी आणि पुरवठ्यामध्ये आहे. भारतामध्ये रोज मरणाऱ्या व्यक्तींची संख्या बघता त्यांनी   जर का नेत्रदान केले, तर भारतामध्ये एकही अंध व्यक्ती उरणार नाही असे म्हणतात. 

 मानवी अवयवांचे दान आणि प्रत्यारोपण नियमाप्रमाणे व्हावे,  मानवी अवयवांच्या  तस्करीला आळा बसावा, यासाठी १९९४ साली भारत सरकारने मानवी अवयव आणि पेशी प्रत्यारोपण कायदा अस्तित्वात आणला. तदनंतर वेळोवेळी वेगळी नियमावली देखील अंमलात आणली आहे. भारतात अवयवदानासाठी केंद्र सरकारने सदरील कायद्याखाली २०११ मध्ये आणलेल्या दुरुस्तीनुसार   स्थापन केलेली  नॅशनल ऑर्गन आणि टिश्यू ट्रान्सप्लांट ऑर्गनायझेशन (National Organ and tissue Transplant Organization) म्हणजेच  नोटो  ही संस्था काम करते. तर महाराष्ट्र राज्यामध्ये मध्ये The Regional cum State Organ and Tissue Transplant Organisation (ROTTO-SOTTO), West and Maharashtra. या दोन्ही संस्थेच्या वेबसाईटवर विस्तृत माहिती मिळू शकते. 

TISSUE BANK :

ह्या कायद्याखाली आता National  Tissue  Bank   स्थापन केली असून मानवी शरीरातील (मृत देह ) स्नायुबंध (Tendon ) शिरा (veins ), नसा (Nerves ), त्वचा (Skin ), डोळ्याच्या बाहुलीचा पारदर्शक पडदा (Cornea ), हृदयाची झडप (Heart Valve ), अस्थी आणि स्नायू पेशी ( Musculoskeletal Tissues) अश्या महत्वाच्या पेशींची योग्य रीतीने साठवणूक केली जाते जेणेकरून गरजू व्यक्तींना त्याचा वापर करता येईल.  

  जी व्यक्ती अवयवाद दान करते तिला डोनर (दाता ) आणि लाभार्थी व्यक्तीला डोनि असे म्हणतात. मूत्रपिंड , हृदय, फुफ्फुसे, स्वादुपिंड, त्वचा, डोळे, अश्या महत्वाच्या अवयवांचे दान केले जाऊ शकते. 

अवयवदानाचे ढोबळमानाने २ प्रकारामध्ये वर्गीकरण करता येते. 

१) जिवंतपणी अवयवदान (Live donation)  : ज्यामध्ये  अवयवदाता आणि पेशंट हे दोघेही एकमेकांचे जवळचे नातेवाईक किंवा मित्र असतात. जिवंतपणी अवयवदान / पेशिदान करण्यासाठी काही नियमांचे पालन करणे गरजेचे असते. एखाद्या दात्यास  जिवंतपणी एक  मूत्रपिंड, स्वादुपिंडाचा काही भाग, यकृताचा काही भाग इ . अवयवांचे  दान करता येतो. जर अवयव दाता आणि लाभार्थी  एकमेकांचे जवळचे नातेवाईक नसतील किंवा जवळचे नातेवाईक असले तरी  अवयव दाता आणि लाभार्थी ह्यांच्यापैकी कोणीही भारताचा रहिवासी नसेल किंवा कोणाही  एकाचे वय १८ वर्षांपेक्षा कमी असेल किंवा कोणीही एक मानसिक दृष्ट्या विकलांग असेल , तर अश्या परिस्थितीमध्ये   सदरील कायद्याखाली नेमलेल्या परवानगी  अधिकाऱ्यांनी  चौकशी करून  परवानगी दिल्याशिवाय असे अवयवदान करता येत नाही.

स्वॅप ट्रान्सप्लांट : स्वॅपिंग म्हणजे अदलाबदल. काही वेळा अवयवदान करण्यासाठी पेशंटच्या कुटुंबातील व्यक्ती, नातेवाईक तयार असतात परंतु काही वैद्यकीय कारणांमुळे उदा. रक्तगट न जुळणे इ. मुळे ह्या व्यक्तींचे अवयव घेतले जाऊ शकत नाहीत. अगदी त्याचवेळी अशीच गरज दुसऱ्या कोणत्यातरी कुटुंबातील लोकांना असते. मग  पहिल्या कुटुंबातील व्यक्ती दुसऱ्या कुटुंबातील व्यक्तीला अवयवदान करू शकतो आणि दुसऱ्या कुटुंबातील व्यक्तीकडूनही ततसेच केले जाते. 

२) मृत्युपश्चात अवयवदान (Cadaverous   Organ Donation)   : यामध्ये अवयवदाताच्या   मृत्यूनंतर त्याच्या  अवयवांचे दान केले जाते. ह्यालाच आपण देहदान असेही संबोधतो. 

१८ वर्षे पूर्ण झालेली कोणतीही व्यक्ती अवयवदान किंवा देहदान करू शकते. देहदानासाठी, जिवंतपणीच विहित नमुन्यामधील फॉर्म हा दोन  साक्षीदार म्हणून घेऊन  भरणे गरजेचे असते.ह्यातील एक साक्षीदार हा जवळचा नातेवाईक असणे गरजेचे आहे.  'जवळचे  नातेवाईक' ह्या संज्ञेमध्ये वैवाहिक जोडीदार, मुलगा, मुलगी, आई, वडील, भाऊ, बहीण, आजी, आजोबा, नात, नातू  ह्यांचा समावेश होतो. ह्या संज्ञेला कायद्यामध्ये खूप महत्व आहे.  मात्र जर का असा फॉर्म भरला नसेल, तर ज्याच्या ताब्यात मृतदेह असे अश्या व्यक्तीलाही देहदानाचा फॉर्म भारत येतो.  असे  असे फॉर्म्स संबंधित हॉस्पिटल्स मध्ये उपलब्ध असतात आणि अवयवदान चळवळीमधील अनेक कार्यकर्ते तेथे मार्गदर्शन करतात. ह्या चळवळीमधील सर्व कार्यकर्ते, डॉक्टर्स ह्यांना सलाम.  एक प्रॅक्टिकल सल्ला असा, कि आपण देहदानाचा फॉर्म भरला आहे आणि तो कुठे ठेवला आहे , ह्याची माहिती आपल्या निकटवर्तीयांना देऊन ठेवावी. त्याचप्रमाणे देहदानाचा फॉर्म भरला असेल, परंतु मृतदेह ठेवण्यास कुठल्याच शवागारात जागाच नसेल, तर देहदान करता येत नाही, हे आम्ही एका नातेवाइकांबाबत अनुभवले आहे.

ब्रेन डेड किंवा ब्रेन-स्टेम डेथ हि एक अशी अवस्था असते ज्यामध्ये मेंदूचे संपूर्ण नियंत्रण सुटलेले असते आणि केवळ हृदय चालू रहाते . अश्या ब्रेन-डेड पेशंटच्या बाबतीत  संबंधित हॉस्पिटलमधील तज्ज्ञ डॉक्टरांच्या पॅनेलच्या  शिफारशीनंतरच देहदान करता येते. मात्र जर का ब्रेन-डेड झालेली व्यक्ती १८ वर्षांच्या खालील असेल, तर त्या व्यक्तीच्या पालकांची पूर्वसंमती घेणे गरजेचे असते. 

हॉस्पिटल किंवा जेलमधील बेवारशी मृतदेहांच्या बाबतीत जर मृत्यूनंतर  ४८ तासांच्या आतमध्ये संबधीत मृतव्यक्तीच्या नातेवाईकांनी आपला हक्क सांगितला नाही, तर संबंधित अधिकारी अश्या मृतदेहांचे देहदान करण्याचा निर्णय घेऊ शकतात. 

सर्वात महत्वाचे म्हणजे अवयवदान /अवयव प्रत्यारोपण हे  फक्त सदरील कायद्याखालील नोंदणीकृत असलेल्या  डॉक्टराना आणि मान्यताप्राप्त हॉस्पिटल मध्येच करता येते. ह्याला अपवाद म्हणजे एखाद्या मृत व्यक्तीचे डोळे आणि कान हे मान्यताप्राप्त तज्ञ्  डॉक्टरांकडून कुठल्याही ठिकाणावरून काढता येतात. 

बेकायदेशीर अवयवदान किंवा मान्यता नसलेल्या ठिकाणी अवयवदान /प्रत्यारोपण करणे, अवयवांची तस्करी करणे  ह्या कायद्याखाली गंभीर गुन्हा मानले आहे. 

अवयवदानापुढील अडथळे :

मरावे परी अवयवदानारूपी उरावे, असे म्हणले तर वावगे हरणार नाही. आपल्यामुळे कोणालातरी नवसंजीवनी मिळेल हि भावना सुखावह असते. पूर्वी पेक्षा आता सोयी सुविधा चांगल्या झाल्या आहेत. तरीही अजून लोक कचरतात किंवा घाबरतातही. कारण बऱ्याच लोकांना असे वाटते की अवयवदानामध्ये मृतदेहाची विटंबना होते. वस्तुतः मृतदेहाची विटंबना होणार नाही ह्याची पूर्णपणे काळजी घेतली जाते. 

दुसरा गैरसमज धार्मिक स्वरूपाचा आहे. आपले अवयव दान केले, तर पुढच्या जन्मी आपल्याला असे अवयवच  येणार नाहीत, अशी  आपल्याला  अचंबित करणारी भीतीही लोकांच्या मनात असलेली आढळून येते. अश्या गोष्टींवर विश्वास असणाऱ्यांनी मग देह विनाशी आहे, आत्मा अमर आहे, ह्या हिंदू तत्वज्ञानावर विश्वास ठेवणे गरजेचे आहे. असो. 

माझ्या स्वतःच्या आजीने, दुसऱ्या एका चुलत आजोबांनी, ज्यांनी आयुष्यभर सर्व धार्मिक सणवार, कुळाचार निगुतीने केले, त्यांनी देहदानाचा फॉर्म भरल्यावर आम्ही अवाक झालो होतो. समाज हळू हळू बदलत आहे ह्याचे हे चित्र होते.  

ऍड. रोहित एरंडे,

पुणे. ©